عوارض پرتو درمانی چیست؟ آشنایی با تاثیرات رادیوتراپی بر بدن

می‌خواهید درمورد عوارض پرتو درمانی و تاثیرات رادیوتراپی بر بدن بیشتر بدانید؟ با ما همراه باشید تا به بررسی درمان سرطان با پرتو درمانی بپردازیم.

رادیوتراپی یا پرتو درمانی یکی از روش‌های مؤثر در مبارزه با سرطان است که در آن از پرتوهای پرانرژی مانند اشعه ایکس، گاما یا ذرات باردار برای از بین بردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود. این روش با آسیب رساندن به DNA سلول‌های سرطانی، مانع از رشد و تکثیر آنها شده و می‌تواند به درمان سرطان یا کاهش علائم آن کمک کند.

رادیوتراپی کاربردهای گوناگونی در درمان انواع سرطان دارد و می‌تواند به عنوان درمان اصلی، درمان کمکی قبل یا بعد از جراحی، یا برای کاهش درد و سایر علائم بیماری‌های پیشرفته مورد استفاده قرار گیرد. نحوه عملکرد رادیوتراپی به این صورت است که پرتوهای پرانرژی به ناحیه مورد نظر تابانده می‌شوند و سلول‌های سرطانی را تخریب می‌کنند. در عین حال، بافت‌های سالم نیز ممکن است تحت تأثیر قرار گیرند، اما سلول‌های سالم معمولاً قابلیت ترمیم خود را دارند و آسیب کمتری می‌بینند.

در این مقاله از مجله کلینیک چکاپ سلامتی قصد داریم تا اطلاعات جامع و کاربردی در مورد پرتو درمانی، انواع و عوارض آن مطرح کنیم.

رادیوتراپی چیست؟

ابتدا به این سوال می‌پردازیم که پرتو درمانی چیست؟ رادیوتراپی یا پرتو درمانی، یکی از روش‌های اصلی درمان سرطان است که در آن از پرتوهای پرانرژی مانند اشعه ایکس، گاما، الکترون‌ها یا پروتون‌ها برای از بین بردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود. این پرتوها با آسیب رساندن به DNA سلول‌های سرطانی، مانع از رشد و تکثیر آنها می‌شوند و می‌توانند به درمان یا کنترل سرطان کمک کنند.

انواع رادیوتراپی

رادیوتراپی به طور کلی به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود:

1. رادیوتراپی خارجی (External Beam Radiotherapy): در این روش، پرتوها از یک دستگاه خارج از بدن به ناحیه مورد نظر تابانده می‌شوند. این روش رایج‌ترین نوع رادیوتراپی است و برای درمان بسیاری از انواع سرطان استفاده می‌شود. در رادیوتراپی خارجی، بیمار روی یک تخت دراز می‌کشد و دستگاه رادیوتراپی (که به آن شتاب‌دهنده خطی گفته می‌شود) دور بیمار می‌چرخد و پرتوها را به ناحیه مورد نظر می‌تاباند. 
2. براکی‌تراپی (Brachytherapy) یا رادیوتراپی داخلی: در این روش، منبع رادیواکتیو (که می‌تواند به شکل دانه، سیم، کپسول یا مایع باشد) به طور مستقیم در داخل یا نزدیک تومور قرار داده می‌شود. این روش به دو صورت موقت یا دائمی انجام می‌شود. در براکی‌تراپی موقت، منبع رادیواکتیو برای مدت زمان مشخصی در محل قرار داده شده و سپس برداشته می‌شود. در براکی‌تراپی دائمی، منبع رادیواکتیو برای همیشه در بدن باقی می‌ماند، اما با گذشت زمان، میزان تشعشع آن کاهش می‌یابد. براکی‌تراپی بیشتر برای درمان سرطان‌های پروستات، دهانه رحم، واژن، پستان و سر و گردن استفاده می‌شود. 
3. رادیوتراپی سیستمیک: در این روش، ماده رادیواکتیو به صورت خوراکی یا تزریقی وارد بدن بیمار می‌شود. این ماده رادیواکتیو در خون جریان می‌یابد و به سلول‌های سرطانی در سراسر بدن می‌رسد. رادیوتراپی سیستمیک بیشتر برای درمان برخی از انواع سرطان مانند سرطان تیروئید و لنفوم استفاده می‌شود.

نحوه عملکرد رادیوتراپی

درمان سرطان با پرتو درمانی بدین صورت است که با استفاده از پرتوهای پرانرژی، به DNA سلول‌های سرطانی آسیب رسانده می‌شود. DNA ماده ژنتیکی سلول‌ها است که وظیفه کنترل رشد و تکثیر آنها را بر عهده دارد. هنگامی که DNA سلول‌های سرطانی آسیب می‌بیند، این سلول‌ها دیگر نمی‌توانند به طور طبیعی رشد و تکثیر کنند و در نتیجه از بین می‌روند.

انواع پرتوهای مورد استفاده در رادیوتراپی

در رادیوتراپی از انواع مختلف پرتوها استفاده می‌شود که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. برخی از این پرتوها عبارتند از:

• اشعه ایکس: این پرتوها رایج‌ترین نوع پرتو مورد استفاده در رادیوتراپی هستند و برای درمان بسیاری از انواع سرطان استفاده می‌شوند.
• اشعه گاما: این پرتوها مشابه اشعه ایکس هستند، اما انرژی بیشتری دارند.
• الکترون‌ها: این ذرات باردار برای درمان سرطان‌های سطحی مانند سرطان پوست استفاده می‌شوند.
• پروتون‌ها: این ذرات باردار سنگین‌تر از الکترون‌ها هستند و می‌توانند با دقت بیشتری به تومور تابانده شوند و آسیب کمتری به بافت‌های سالم اطراف برسانند.

انتخاب نوع پرتو مناسب برای رادیوتراپی به عوامل مختلفی مانند نوع و محل سرطان، اندازه تومور و وضعیت سلامت عمومی بیمار بستگی دارد. پزشک متخصص رادیوتراپی پس از بررسی دقیق شرایط بیمار، بهترین نوع پرتو و روش رادیوتراپی را برای وی انتخاب می‌کند.

کاربردهای رادیوتراپی

رادیوتراپی به عنوان یکی از روش‌های اصلی درمان سرطان، کاربردهای گسترده‌ای در درمان انواع مختلف این بیماری دارد. همانطور که در مقدمه گفتیم این روش می‌تواند به عنوان درمان اصلی، درمان کمکی (قبل یا بعد از جراحی)، یا برای کاهش علائم بیماری‌های پیشرفته مورد استفاده قرار گیرد. در ادامه به برخی از کاربردهای رادیوتراپی در درمان انواع سرطان اشاره می‌کنیم:

سرطان سینه

• درمان اصلی: در برخی موارد، رادیوتراپی می‌تواند به عنوان درمان اصلی برای سرطان سینه مورد استفاده قرار گیرد، به ویژه در مواردی که جراحی امکان‌پذیر نیست یا تومور بسیار بزرگ است.
• درمان کمکی بعد از جراحی: رادیوتراپی بعد از جراحی (به ویژه لامپکتومی) به منظور از بین بردن سلول‌های سرطانی باقی‌مانده و کاهش خطر عود بیماری انجام می‌شود.
• کاهش علائم: در موارد پیشرفته سرطان سینه که تومور به سایر نقاط بدن گسترش یافته است، رادیوتراپی می‌تواند برای کاهش درد و سایر علائم بیماری مورد استفاده قرار گیرد.

سرطان پروستات

• درمان اصلی: رادیوتراپی می‌تواند به عنوان درمان اصلی برای سرطان پروستات در مراحل اولیه و میانی مورد استفاده قرار گیرد.
• براکی‌تراپی: براکی‌تراپی (رادیوتراپی داخلی) یکی از روش‌های مؤثر در درمان سرطان پروستات است که در آن منبع رادیواکتیو به طور مستقیم در داخل یا نزدیک تومور قرار داده می‌شود.
• درمان کمکی بعد از جراحی: در برخی موارد، رادیوتراپی بعد از جراحی پروستات به منظور از بین بردن سلول‌های سرطانی باقی‌مانده و کاهش خطر عود بیماری انجام می‌شود.

سرطان ریه

• درمان اصلی: در برخی از موارد سرطان ریه، به ویژه در مراحل اولیه که جراحی امکان‌پذیر نیست، رادیوتراپی می‌تواند به عنوان درمان اصلی مورد استفاده قرار گیرد.
• درمان کمکی قبل از جراحی: در برخی موارد، رادیوتراپی قبل از جراحی برای کوچک کردن تومور و افزایش احتمال موفقیت عمل جراحی انجام می‌شود.
• کاهش علائم: در موارد پیشرفته سرطان ریه که تومور به سایر نقاط بدن گسترش یافته است، رادیوتراپی می‌تواند برای کاهش درد، سرفه و سایر علائم بیماری مورد استفاده قرار گیرد.

سایر سرطان‌ها

رادیوتراپی علاوه بر سرطان‌های ذکر شده، در درمان بسیاری از انواع دیگر سرطان نیز کاربرد دارد، از جمله:

• سرطان سر و گردن
• سرطان دهانه رحم
• سرطان روده بزرگ
• سرطان مثانه
• سرطان مغز
• لنفوم
• سارکوم

نقش رادیوتراپی در مراحل مختلف درمان

اما درصد موفقیت پرتو درمانی چقدر است؟ در ادامه هر یک را به تفکیک شرح می‌دهیم.

• درمان قطعی (Curative): در برخی موارد، رادیوتراپی به تنهایی یا همراه با سایر روش‌های درمانی می‌تواند منجر به درمان قطعی سرطان شود.
• درمان کمکی (Adjuvant): رادیوتراپی می‌تواند به عنوان درمان کمکی بعد از جراحی یا شیمی‌درمانی برای کاهش خطر عود بیماری مورد استفاده قرار گیرد.
• درمان نئوآدجوانت (Neoadjuvant): رادیوتراپی می‌تواند قبل از جراحی برای کوچک کردن تومور و افزایش احتمال موفقیت عمل جراحی انجام شود.
• درمان تسکینی (Palliative): در موارد پیشرفته سرطان که درمان قطعی امکان‌پذیر نیست، رادیوتراپی می‌تواند برای کاهش درد و سایر علائم بیماری و بهبود کیفیت زندگی بیمار مورد استفاده قرار گیرد.

همانطور که پیش از این نیز اشاره کردیم، انتخاب نوع و نحوه استفاده از رادیوتراپی به عوامل مختلفی مانند نوع و مرحله سرطان، اندازه تومور، وضعیت سلامت عمومی بیمار و سایر عوامل مرتبط بستگی دارد. تصمیم‌گیری در مورد استفاده از رادیوتراپی و نحوه انجام آن بر عهده پزشک متخصص رادیوتراپی است که پس از بررسی دقیق شرایط بیمار، بهترین روش درمانی را برای وی انتخاب می‌کند.

عوارض پرتو درمانی

رادیوتراپی، در کنار مزایای فراوان در درمان سرطان، می‌تواند عوارض جانبی نیز به همراه داشته باشد. تاثیرات رادیوتراپی بر بدن ناشی از آسیب پرتوها به سلول‌های سالم بدن است و بسته به ناحیه تحت درمان، دوز اشعه، نوع پرتو و وضعیت سلامت عمومی بیمار متفاوت است. عوارض پرتو درمانی را می‌توان به دو دسته کوتاه مدت و بلند مدت تقسیم کرد:

عوارض کوتاه مدت (Acute Side Effects)

این نوع از عوارض پرتو درمانی معمولاً در طول دوره رادیوتراپی یا چند هفته پس از آن ظاهر می‌شوند و اغلب موقتی هستند و با گذشت زمان بهبود می‌یابند. برخی از عوارض کوتاه مدت شایع درمان سرطان با پرتو درمانی عبارتند از:

• خستگی: خستگی یکی از شایع‌ترین عوارض رادیوتراپی است و می‌تواند تا هفته‌ها یا ماه‌ها پس از اتمام درمان ادامه داشته باشد.
• مشکلات پوستی: قرمزی، خشکی، خارش و پوسته پوسته شدن پوست در ناحیه تحت درمان از عوارض شایع پوستی هستند.
• ریزش مو: ریزش مو معمولاً در ناحیه‌ای که تحت تابش اشعه قرار می‌گیرد، رخ می‌دهد و ممکن است موقت یا دائمی باشد.
• تهوع و استفراغ: تهوع و استفراغ بیشتر در بیمارانی که رادیوتراپی در ناحیه شکم یا لگن انجام می‌دهند، دیده می‌شود.
• اسهال: اسهال نیز از عوارض شایع رادیوتراپی در ناحیه شکم و لگن است.
• مشکلات دهان و گلو: زخم‌های دهان، خشکی دهان و گلودرد از عوارض شایع رادیوتراپی در ناحیه سر و گردن هستند.

عوارض بلند مدت (Chronic Side Effects)

این نوع از تاثیرات رادیوتراپی بر بدن ممکن است ماه‌ها یا سال‌ها پس از اتمام پرتو درمانی ظاهر شوند و گاهی اوقات دائمی هستند. برخی از عوارض بلند مدت احتمالی عبارتند از:

• آسیب به اندام‌های داخلی: رادیوتراپی می‌تواند به اندام‌های داخلی مانند قلب، ریه‌ها، کلیه‌ها و غدد درون‌ریز آسیب برساند و منجر به مشکلاتی مانند فیبروز ریه، نارسایی قلبی، نارسایی کلیه و کم‌کاری تیروئید شود.
• ناباروری: رادیوتراپی در ناحیه لگن می‌تواند منجر به ناباروری در مردان و زنان شود.
• سرطان‌های ثانویه: رادیوتراپی می‌تواند خطر ابتلا به برخی از انواع سرطان‌ها مانند سرطان خون و سارکوم را افزایش دهد.
• مشکلات استخوانی: رادیوتراپی می‌تواند باعث ضعف استخوان‌ها و افزایش خطر شکستگی شود.
• لنف ادم: لنف ادم یا ورم لنفاوی، یکی از عوارض احتمالی رادیوتراپی در ناحیه پستان و اندام‌های لنفاوی است.

راه‌های مقابله با تاثیرات رادیوتراپی بر بدن و کاهش آنها

عوارض درمان سرطان با پرتو درمانی با رعایت بعضی موارد قابلیت این را دارد که کنترل شود. در ادامه به برخی از مهم‌ترین راه‌های مقابله با تاثیرات رادیوتراپی بر بدن اشاره خواهیم کرد.

• مراقبت از پوست: پوست خود را تمیز و مرطوب نگه دارید و از قرار گرفتن در معرض نور مستقیم خورشید خودداری کنید.
• تغذیه مناسب: یک رژیم غذایی متعادل و سرشار از مواد مغذی داشته باشید و از مصرف غذاهای تند و چرب پرهیز کنید.
• استراحت کافی: به اندازه کافی استراحت کنید و از فعالیت‌های سنگین که باعث خستگی شما می‌شوند، خودداری کنید.
• کنترل تهوع و استفراغ: در صورت بروز تهوع و استفراغ، با پزشک خود در مورد داروهای ضد تهوع مشورت کنید.
• مراقبت از دهان و گلو: در صورت بروز مشکلات دهان و گلو، بهداشت دهان خود را به خوبی رعایت کرده و از دهانشویه‌های مناسب استفاده کنید.
• پیگیری با پزشک: به طور منظم با پزشک خود در ارتباط باشید و در صورت بروز هرگونه عارضه، آن را به پزشک خود اطلاع دهید.

مهم است بدانید که همه بیمارانی که رادیوتراپی می‌شوند، دچار عوارض پرتو درمانی نمی‌شوند و شدت عوارض در افراد مختلف متفاوت است. پزشک شما با توجه به شرایط خاص شما، می‌تواند در مورد عوارض احتمالی رادیوتراپی و راه‌های مقابله با آنها اطلاعات بیشتری در اختیار شما قرار دهد.

مزایا و معایب رادیوتراپی

رادیوتراپی، مانند هر روش درمانی دیگری، دارای مزایا و معایبی است که باید قبل از تصمیم‌گیری در مورد استفاده از آن، به دقت مورد بررسی قرار گیرند. در این بخش به طور کلی به مزایا و معایب رادیوتراپی می‌پردازیم:

مزایای پرتو درمانی

• از بین بردن سلول‌های سرطانی: رادیوتراپی با استفاده از پرتوهای پرانرژی، سلول‌های سرطانی را به طور مؤثر از بین می‌برد و می‌تواند به درمان یا کنترل سرطان کمک کند.
• کوچک کردن تومور: رادیوتراپی می‌تواند باعث کوچک شدن تومورهای سرطانی شود، که این امر می‌تواند قبل از جراحی یا سایر روش‌های درمانی مفید باشد.
• کاهش درد و علائم بیماری: رادیوتراپی می‌تواند به کاهش درد و سایر علائم بیماری‌های پیشرفته کمک کند و کیفیت زندگی بیماران را بهبود بخشد.
• درمان موضعی: رادیوتراپی به طور مستقیم بر روی ناحیه مورد نظر تابانده می‌شود و تاثیر کمتری بر سایر نقاط بدن دارد.
• قابل استفاده برای انواع سرطان: رادیوتراپی می‌تواند برای درمان بسیاری از انواع سرطان، از جمله سرطان سینه، پروستات، ریه، سر و گردن و… مورد استفاده قرار گیرد.
• قابل ترکیب با سایر روش‌های درمانی: رادیوتراپی می‌تواند به عنوان درمان اصلی یا به عنوان درمان کمکی قبل یا بعد از جراحی، شیمی‌درمانی و سایر روش‌های درمانی مورد استفاده قرار گیرد.

معایب رادیوتراپی

• عوارض جانبی: رادیوتراپی می‌تواند عوارض جانبی مختلفی داشته باشد که برخی از آنها موقتی و برخی دیگر دائمی هستند. این عوارض می‌توانند شامل خستگی، مشکلات پوستی، ریزش مو، تهوع و استفراغ، آسیب به اندام‌های داخلی و… باشند.
• احتمال آسیب به بافت‌های سالم: پرتوهای مورد استفاده در رادیوتراپی، علاوه بر سلول‌های سرطانی، می‌توانند به بافت‌های سالم اطراف تومور نیز آسیب برسانند.
• نیاز به جلسات متعدد: رادیوتراپی معمولاً به صورت جلسات متعدد و در طول چند هفته یا چند ماه انجام می‌شود که می‌تواند برای بیماران رنج آور باشد.
• محدودیت در برخی موارد: رادیوتراپی در برخی از موارد، مانند بارداری یا وجود برخی از بیماری‌های خاص، محدودیت دارد.

بطور کلی رادیوتراپی یک روش مؤثر در درمان سرطان است که می‌تواند به از بین بردن سلول‌های سرطانی، کوچک کردن تومور و کاهش علائم بیماری کمک کند. با این حال، این روش می‌تواند عوارض جانبی نیز داشته باشد و احتمال آسیب به بافت‌های سالم نیز وجود دارد. تصمیم‌گیری در مورد استفاده از رادیوتراپی باید با دقت و با مشورت پزشک متخصص انجام شود و مزایا و معایب آن با توجه به شرایط خاص بیمار در نظر گرفته شود.

نتیجه‌گیری

در این مقاله به بررسی جامع رادیوتراپی یا پرتو درمانی، از تعریف و انواع آن گرفته تا کاربردها، عوارض پرتو درمانی، مزایا و معایب آن پرداختیم. رادیوتراپی به عنوان یکی از روش‌های اصلی درمان سرطان، نقش مهمی در از بین بردن سلول‌های سرطانی، کوچک کردن تومور و کاهش علائم بیماری ایفا می‌کند. این روش می‌تواند به عنوان درمان اصلی، درمان کمکی قبل یا بعد از جراحی، یا برای کاهش درد و سایر علائم بیماری‌های پیشرفته مورد استفاده قرار گیرد.

در طول مقاله با انواع رادیوتراپی، از جمله رادیوتراپی خارجی، براکی‌تراپی (رادیوتراپی داخلی) و رادیوتراپی سیستمیک آشنا شدیم و نحوه عملکرد هر کدام را بررسی کردیم. همچنین کاربردهای رادیوتراپی در درمان انواع سرطان، از جمله سرطان سینه، پروستات، ریه و سایر سرطان‌ها را به تفصیل شرح دادیم.

عوارض رادیوتراپی، اعم از کوتاه مدت و بلند مدت، نیز مورد بحث قرار گرفت و راه‌های مقابله با این عوارض و کاهش آنها بررسی شد. در نهایت، مزایا و معایب رادیوتراپی به طور کلی بیان شد تا خوانندگان بتوانند دیدگاه جامع‌تری نسبت به این روش درمانی داشته باشند.

در پایان به خوانندگان محترم توصیه می‌کنیم که در صورت نیاز به رادیوتراپی یا داشتن هرگونه سوال در این زمینه، حتماً با پزشک متخصص مشورت کنند و از دریافت اطلاعات نادرست از منابع غیر معتبر خودداری کنند. سلامتی شما اولویت ماست.

سوالات متداول